Do napisania tego tekstu zainspirowała mnie wizyta, którą złożyłem ponad 10 lat temu w Muzeum Regionalnym Państwa Muszyńskiego (jeszcze w starej lokalizacji), gdzie zapadła mi w pamięć litografia Macieja Stręczyńskiego z roku 1846, przedstawiająca rzekę Poprad z flisakami i ruiną zamku w Muszynie. Mimo tego, że osobiście w 1997 roku spłynąłem „tratwą turystyczną” z Leluchowa do Muszyny, to obraz flisaków na Popradzie wydawał mi się mało niewiarygodny.

Po zapoznaniu się z pracą autorstwa Gabriela Kurczewskiego pt. „Rejestry komory celnej w Muszynie z lat 1763-1767” [Almanach Muszyny 2015, str. 27-38], w której przedstawiony został obszerny materiał śmiało pozwalający na używanie określenia „droga wodna rzeki Poprad".

Jednak monumentalnym dziełem jest praca pt. „Spław wiślany w drugiej połowie XVIII wieku (do 1772 r.)” autora Dr hab. Szymona Kazuska [Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego Kielce 2022].

Kilka lat temu władze samorządowe w Muszynie podjęły - jak się wielu wydawało - karkołomną decyzję o rekonstrukcji XIV wiecznego zamku, który po pożarze na przełomie XVI i XVII wieku był tylko ukrytym na południowym krańcu pasma Koziejówki w Beskidzie Sądeckim stosem kamieni porośniętym lasem.

W roku 2023 wieloletnie działania na rzecz odbudowy zamku dobiegły końca. Wartym docenienia jest fakt, że rozwiązania architektoniczne z uwagi na skąpe źródła, przyjęto na podstawie szeregu badań archeologicznych dzięki którym ustalono jak wyglądał zamek w przeszłości.

Źródło: https://muszyna.pl/pl/1907/2209/ruiny-xiv-wiecznego-zamku.html

Łączne nakłady finansowe poniesione w latach 2019-2023 wyniosły około 13,5 mln złotych, ich źródłem były środki z budżetu Miasta i GminyUzdrowiskowej Muszyna, dotacje rządowe, fundusze unijne oraz fundusze Stowarzyszenia Klucz Muszyński w Muszynie.

Obecnie na zamku można zapoznać się z dziejami Muszyny, a z ostatniego piętra baszty rozpościera się panorama na miasto, góry i przepływającą tam rzekę Poprad.

Od dawna rzeki odgrywały dominującą rolę w organizacji życia gospodarczego. Spełniały funkcje: dogodnej drogi komunikacyjnej, źródła energii, wody pitnej i przemysłowej oraz źródła żywności. Nikt nie neguje podstawowego faktu historycznego, że życie osiadłe w pierwszej kolejności rozwijało się nad wodą, a najstarsze drogi to drogi wodne.

Historia wykorzystywania rzeki Wisły i jej dopływów do spławu i żeglugi jest długa i barwna.

Takie miasta jak miasta jak Kraków, Toruń i Gdańsk w XIV i XV wieku należały do Związku Hanzeatyckiego, co świadczy o tym jak ważną rolę spełniał spław towarów szlakiem wiślanym. W skład tego związku wchodziły miasta pobrzeży mórz Północnego i Bałtyckiego. Kraków stanowił wtedy główne polskie centrum handlowe na południu Polski, skutecznie zwalczając próby uprawiania żeglugi handlowej przez Nowy Sącz. Na mocy układu z 1329 r. między tymi miastami kupcy sądeccy nie mogli spławiać towarów węgierskich Popradem, Dunajcem i Wisłą, w późniejszym czasie pełnili rolę spedytorów głównie kupców krakowskich.

W 1447 roku spławne i żeglowne rzeki w Polsce zostały uznane przez króla Kazimierza Jagiellończyka za drogi publiczne, który nakazał zniesienie wszystkich zbudowanych na nich przeszkód tj. jazów, grobli, młynów i płotów stawianych w poprzek rzek dla łowienia ryb. Wolny spław – flis zabezpieczony dekretami królewskimi został potwierdzony przez sejm zwołany przez króla Jana Olbrachta do Piotrkowa Trybunalskiego w 1496 roku - „Postanowiliśmy, aby żegluga na rzekach Królestwa naszego, w górę i na dół, z wszelkiego rodzaju towarami była wolna dla wszystkich ludzi jakiegokolwiek stanu, zakazując wszelkie przeszkody i cła”.

Natomiast konstytucja sejmu warszawskiego z 1598 roku wymieniła, rzeki, które uważa się za spławne i wolne, pierwszej kolejności wymieniono Wisłę, a następnie Nidę, Dunajec, Wieprz, Tyśmienicę, Bug, Narew i Brdę. Choć nie wymieniono w tym spisie Popradu, spław na tej rzece odbywał się intensywnie, dla przykładu sądecki kupiec Jerzy Tymowski w 1610 roku spławiał węgierskie wino ze Spisza do Kazimierza Dolnego, skąd następnie trakcją konną tj. wozami dostarczył je do Lublina. [ks. Jan Sygatyński „Anaklekta sandeckie do XVI i XVII wieku” – „Dyariusz Jerzego Tymowskiego” we Lwowie nakładem autora z drukarni Władysława Łozińskiego pod zarządem J. Niedopała 1905, str.7].

W miastach starostwa spiskiego: Lubowla, Gniazda i Podoliniec rozpoczynał się spław Popradem (gdzie musiały znajdować się miejsca budowy i załadunku statków) takich towarów z Węgier jak między innymi: przede wszystkim wino i miedź, miód pitny, tytoń, sól siarczkową antymonu, potaż, mydło, drewno, żołędzie, suszone śliwki (może stąd nazwa odmiany „węgierki”?). Po ocleniu ładunku na komorze celnej w Muszynie towar był spławiany w głąb Polski i dalej aż do Gdańska.

Szacuje się, że na przełomie  XVI i XVII wieku flisactwem zajmowało się ponad 25 tys. osób, dla porównania liczba ludności ziem polskich wynosiła wtedy ok. 7,5 mln osób. Z powodu wojen szwedzkich w połowie XVII wieku oraz szeregu wojen na początku XVIII wieku doszło do stagnacji gospodarczej i politycznej Rzeczypospolitej. Handel wiślany systematycznie się kurczył. Dodatkowo w konsekwencji rozbiorów Polski dokonanych przez Prusy, Rosję i Austrię nastąpił podział Wisły na trzy części. Każde państwo zaborcze inaczej podchodziło do sprawy zagospodarowania rzeki i do dziś niestety widoczne są tego skutki. Podupadło znaczenie drogi wodnej Wisły i jej dopływów jako jednolitego szlaku.

Jednakowoż już na początku XIX wieku węgierski ekonomista Gergely Berzeviczy w celu sprawdzenia możliwości handlu węgierskim winem uczestniczył w spławie w kwietniu i maju 1807 roku ze Spiszu do Warszawy. Wg jego relacji podróż z towarem z Lubowli do Warszawy zajmowała przy dobrej pogodzie 10 dni ale przy złej mogła wydłużyć się do trzech tygodni. W roku następnym wydał traktat pt.: „Ansicht des asiatisch-europäischen Welthandels nach dem jetzigen Zeitbedürfniss betrachtet” (Wizja azjatycko-europejskiego handlu światowego według aktualnych wymagań czasowych), który został wniesiony do rozmów w czasie kongresu wiedeńskiego. W traktacie tym przedstawił projekt magistrali wodnej od Bałtyku do Adriatyku i Morza Czarnego, wiodącej z Gdańska Wisłą, Dunajcem i Popradem na Spisz, a stąd Hornadem i Cisą do Dunaju.

Powstaje pytanie, na czym spławiano towary? W materiale źródłowym pojawia się termin cyt: „płytwy, płatwy, pletwy, plety, w skróceniu pty — z niem. Pletten, tj. spojone belki, tratwy”  [ks. Jan Sygatyński „Dyariusz Jerzego Tymowskiego” przypis nr 13] lub płyty, tafle.
Były to osobliwe jednostki pływające składające się ze spojonych ze sobą kilku bali, które tworzyły taflę/płytę.

MUSZYNA Z ROZWALINĄ ZAMKU PALOCHA W OBWODZIE SANDECKIM OD POŁUDNIA,
LITOGRAFIA MACIEJA STĘCZYŃSKIEGO Z 1846 ROKU Źródło: https://www.zamkipolskie.com/muszyna/muszyna.html

Niemniej taka jednostka pływająca - spojone belki/trawy raczej nie nadają się do bezpiecznego transportu większych ładunków z powodu małej wyporności, bo jest to tylko drewno unoszące się na wodzie.

Biorąc pod uwagę, że w języku niemieckim wymowa litery „ä” jest zbliżona do polskiego „e” wysoce prawdopodobne jest to, iż ks. Jan Sygatyński (i inni) uczynił zapis fonetyczny.

Poprawny zapis to – plätten.

Według niemieckiej Wikipedii - „plätten” to tradycyjne, bezstępkowe, płaskodenne drewniane statki robocze  o kształcie głównie skrzynkowym, dzięki czemu łatwiej przechodziły przez płycizny górskich rzek, które okresowo prowadzą większe ilości wody.

„Tratwy” na Popradzie w Żegiestowie Źródło: Archiwum Muzeum Regionalnego Państwa Muszyńskiego

W Polsce statki o tej konstrukcji noszą nazwę – „galar”, wszystko wskazuje na to, że „galary towarowe” spławiane dawniej na Popradzie, mogły być podobne do galarów używanych obecnie na przykład na Sanie przez Bractwo Flisackie p.w. Św. Barbary w Ulanowie.

Źródło: https://forum.zegluj.net

Ten najprostszy typ jednostki pływającej do spławu funkcjonował od średniowiecza do połowy XX wieku, kiedy to z powodu zmian politycznych jakie nastąpiły po II wojnie światowej w środkowej Europie, indywidualne przedsiębiorstwa spławne i żeglugowe przestały istnieć. Dlatego dorobek kultury materialnej i niematerialnej wielu nadrzecznych miejscowości w Polsce jest obecnie mozolnie rekonstruowany...

---

tagi: żegluga 

	Zbigniew
	19 lutego 2024 13:59

13     961    13 zaloguj sie by polubić